Janusz Korczak, Dzieła, tom
7: Jak kochać dziecko. Dziecko w
rodzinie.
Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1993.
Chcę nauczyć rozumieć i kochać cudowne, pełne
życia i olśniewających niespodzianek – twórcze «nie wiem» współczesnej wiedzy w
stosunku do dziecka. Chcę, by zrozumiano, że żadna książka, żaden lekarz nie
zastąpią czujnej myśli, własnego uważnego spostrzegania.
Nie – czy mądre, raczej – jak mądre.
Czy oddajesz dziecku, co od rodziców wzięłaś, czy tylko
pożyczasz, by odebrać, zapisując skrzętnie i obliczając procenty?
Całe wychowanie współczesne pragnie, by dziecko było
wygodne, konsekwentnie krok za krokiem dąży, by uśpić, stłumić, zniszczyć
wszystko, co jest wolą i wolnością dziecka, hartem jego ducha, siłą jego żądań
i zamierzeń.
Wychowanie dziecka to nie miła zabawa, a zadanie, w
które trzeba włożyć wysiłek bezsennych nocy, kapitał ciężkich przeżyć i wiele
myśli…
Niekiedy rodzice nie chcą wiedzieć tego, co wiedzą – i
widzieć tego, co widzą.
Nie – co dajemy dziecku, a co ono przyswaja. Bo każdy
gwałt i nadmiar to balast, każda jednostronność to możliwy błąd.
Niemowlę bada swe ręce. Prostuje, wodzi w prawo i w
lewo, oddala, zbliża, rozstawia palce, zaciska w pięść, mówi do nich i czeka na
odpowiedź, prawą chwyta lewą rękę i ciągnie, bierze grzechotkę i patrzy na
dziwnie zmieniony obraz ręki, przekłada ją z jednej do drugiej, bada ustami,
natychmiast wyjmuje i znów patrzy powoli, uważnie. [...] Ono nie bawi się:
miejcież do licha oczy i dostrzeżcie wysiłek woli, by zrozumieć. To uczony w
laboratorium, wmyślony w zagadnienie najwyższej wagi, a które wyślizguje się
jego rozumieniu.
O, ja całuję te dzieci, wzrokiem, myślą, pytaniem: czym
jesteście, cudowna tajemnico, co niesiecie? Całuję wysiłkiem woli: czym mogę
wam pomóc? Całuję je tak, jak astronom całuje gwiazdę, która była, jest,
będzie. Ten pocałunek winien zajmować równe miejsce miedzy ekstazą uczonego i
korną modlitwą; ale nie dozna jego czaru, kto, poszukując wolności, zagubił w
tłoku Boga.
... kto umysłem wychowanym na policyjnych
przepisach, zechce sięgnąć po żywą księgę natury, temu się na łeb zwali cały
olbrzymi ciężar niepokojów, rozczarowań i niespodzianek.
Wzywam o magna charta libertatis, o prawa
dziecka. Może ich jest więcej, ja odszukałem trzy zasadnicze:
1. Prawo dziecka do śmierci.
2. Prawo dziecka do dnia dzisiejszego.
3. Prawo dziecka, by było tym, czym jest .
[...] niespornym jest prawo [dziecka] do wypowiadania
swych myśli, czynnego udziału w naszych o nim rozważaniach i wyrokach. Gdy
dorośniemy do szacunku i ufności, gdy samo zaufa i powie, co jest jego prawem –
mniej będzie zagadek i błędów.
W obawie, by śmierć nie wydarła dziecka,
wydzieramy dziecko życiu; nie chcąc, by umarło, nie pozwalamy żyć.
...szczęście dla ludzkości, że nie możemy zmusić
dzieci, by ulegały wpływom wychowawczym i dydaktycznym zamachom na ich zdrowy
rozum i zdrową ludzką wolę.
Dla jutra lekceważy się to, co dziś [dziecko]
cieszy, smuci, dziwi, gniewa, zajmuje. Dla jutra, którego ani rozumie, ani ma
potrzebę rozumieć, kradnie się lata życia, wiele lat.
Kto gruntownie nie przemyśli zagadnienia zakazów
i nakazów, gdy jest ich mało, nie ogarnie, zgubi się, gdy ich będzie wiele.
Jeśli umiecie diagnozować radość dziecka i jej
natężenie, musicie dostrzec, że najwyższą jest radość pokonanej trudności, osiągniętego
celu, odkrytej tajemnicy. Radość tryumfu i szczęście samodzielności,
opanowania, władania.
Dziecko nie jest biletem loteryjnym, na który ma
paść wygrana portretu na sali posiedzeń magistratu czy biustu w przedsionku
teatru.
Czym jest dziecko? Czym jest bodaj tylko fizycznie?
Jest ustrojem rosnącym.
Jeśli podzielić ludzkość na dorosłych i dzieci, a
życie na dziecięctwo i dojrzałość, to tego dziecka na świecie i w życiu jest
bardzo, bardzo dużo. Tylko że zapatrzeni we własną walkę, własną troskę nie
dostrzegamy go, jak dawniej nie dostrzegaliśmy kobiety, chłopa, ujarzmionych
warstw i narodów.
Dziecko, sto masek, sto ról zdolnego aktora. Inne
wobec matki, inne wobec ojca, babki, dziadka, inne wobec surowego i łagodnego
nauczyciela, inne w kuchni, wśród rówieśników, inne wobec bogatych i biednych,
inne w codziennej i świątecznej odzieży.
Wiele błędów pochodzi stąd, że spotykamy się z
dzieckiem przymusu, niewoli, pańszczyzny, skażonym, rozżalonym, zbuntowanym;
domyślać się trzeba mozolnie, jakie jest istotnie, jakim być może.
Nierozumną miłością można katować dzieci; prawo
winno je wziąć w opiekę.
Doświadczenie paru niestosownych pytań, nieudanych
żartów, zdradzonych tajemnic, niebacznych zwierzeń uczy dziecko odnosić się do
dorosłych jak do oswojonych, ale dzikich zwierząt, których nigdy nie można być
dość pewnym.
Dusza dziecka jest równie złożona jak nasza,
pełna podobnych sprzeczności, tragicznie zmagająca się z odwiecznym: pragnę,
ale nie mogę, wiem, że należy, ale nie podołam.
Wychowawca, który nie wtłacza, a wyzwala, nie
ciągnie, a wznosi, nie ugniata, a kształtuje, nie dyktuje, a uczy, nie żąda, a
zapytuje, przeżyje wraz z dzieckiem wiele natchnionych chwil, łzawym wzrokiem
nieraz patrzeć będzie na walkę anioła z szatanem, gdzie biały anioł tryumf
odnosi.
Dziecko nie może myśleć «jak dorosły», ale może
dziecięco zastanawiać się nad poważnymi zagadnieniami dorosłych; brak wiedzy i
doświadczenia zmusza je, by inaczej myślało.
Mowa ojczysta; to nie wybrane i dobrane dla
dziecka przepisy i morały, a powietrze, którym dusza jego oddycha na równi ze
zbiorową duszą całego narodu.
Dziecko chce wiedzieć, czyś sam widział, czy
wiesz od innych, skąd wiesz; chce, żeby odpowiedzi były krótkie i stanowcze,
zrozumiale, jednobrzmiące, poważne, uczciwe.
W teorii wychowania zapominamy, że winniśmy uczyć
dziecko nie tylko cenić prawdę , ale i rozpoznawać kłamstwo, nie tylko kochać,
ale i nienawidzić, nie tylko szanować , ale i pogardzać, nie tylko godzić się,
ale i oburzać, nie tylko ulegać, ale i buntować się.
Dziecko chce, by je traktować poważnie, żąda
zaufania, wskazówki i rady. My odnosimy się do niego żartobliwie, podejrzewamy
bezustannie, odpychamy nierozumieniem, odmawiamy pomocy.
Byłoby błędem sądzić, że rozumieć znaczy uniknąć
trudności.
Janusz Korczak, Dzieła, tom
7: Jak kochać dziecko. Internat.
Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1993.
Bądź sobą – szukaj własnej drogi. Poznaj siebie,
zanim zechcesz dzieci poznać. Zdaj sobie sprawę z tego, do czego sam jesteś
zdolny, zanim dzieciom poczniesz wykreślać zakres ich praw i obowiązków.
Nie ma dzieci – są ludzie; ale o innej skali
pojęć, innym zasobie doświadczenia, innych popędach, innej grze uczuć.
...dzieci są zawsze męczennikami obawy o ich
rzekomą pomyślność; najcięższe krzywdy mają w tej obawie swe źródło.
Rozumny wychowawca nie dąsa się, że nie rozumie
dziecka, ale rozmyśla, poszukuje, wypytuje dzieci. One go pouczą, by ich nie
urażał zbyt dotkliwie – byle chciał się uczyć.
Nie zabiegajmy o to, by każdy czyn uprzedzić, w
każdym zawahaniu się natychmiast drogę wskazać, przy każdym pochyleniu biec z
pomocą. Pamiętajmy, że w momencie silnych zmagań może nas zabraknąć.
Pozwól dzieciom błądzić i radośnie dążyć do
poprawy.
Nie czyn, a pobudka charakteryzuje dziecko, jego
oblicze moralne, jego potencjalną przyszłość rozwojową.
Janusz Korczak, Dzieła, tom
7: Jak kochać dziecko. Kolonie
letnie.
Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1993.
...mówiłem nie do dzieci, a z dziećmi, mówiłem
nie o tym, czym chcę, aby były, ale czym one chcą i mogą być.
Jeśli są wyrazy, o których boisz się mówić, co
zrobić z czynem, który mogą popełnić? Wychowawca nie może bać się ani słów, ani
myśli, ani czynów dzieci.
Czy gniewając się na wyjątkowe sytuacje,
wychowawca nie zdaje sobie sprawy, że bez nich praca byłaby martwa,
jednostajna, nudna: że wyjątkowe dzieci dają nam najobfitszy materiał do
rozmyślań i dociekań, uczą nas ulepszać i poszukiwać. Gdyby nie one, jak łatwo
ulec złudzeniu, że osiągnęliśmy ideał.
Janusz
Korczak, Dzieła, tom 7: Jak
kochać dziecko. Prawo dziecka do szacunku. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Latona, 1993.
Kto i kiedy, w jak wyjątkowych warunkach, ośmieli
się dorosłego pchnąć, szarpnąć, uderzyć? A jak codzienny i niewinny klaps
wymierzony dziecku, mocne pociągnięcie za rękę, bolesny uścisk pieszczoty.
Mała rynkowa wartość młodego. Tylko wobec Prawa i
Boga kwiat jabłoni tyle wart, co jabłko, zielona ruń, ile łan dojrzały.
Lekceważymy dziecko, bo nie wie, nie domyśla się, nie
przeczuwa. Nie zna trudności i powikłań dorosłego życia, nie wie, skąd płyną
okresy naszych podnieceń, zniechęceń i znużeń, co płoszy spokój i kwasi humory:
nie zna dojrzałych porażek i bankructw. Łatwo uśpić, zwieść naiwne i ukryć.
A może łudzimy się, sądząc, że dziecko to tylko i tyle,
ile my chcemy? Może kryje się przed nami, może cierpi skrycie?
Lata pracy potwierdzały coraz oczywiściej, że
dzieci zasługują na szacunek, zaufanie i życzliwość, że miło z nimi w pogodnej
atmosferze łagodnych odczuwań, wesołego śmiechu, rześkich pierwszych wysiłków i
zdziwień, czystych, jasnych, kochanych radości, że praca raźna, owocna i
piękna.
Dzieci stanowią dużą odsetkę ludzkości, ludności,
narodu, mieszkańców, współobywateli – stali towarzysze. Były, będą i są.
Dziecko jest istotą rozumną, zna dobrze potrzeby,
trudności i przeszkody swojego życia. Nie despotyczny nakaz, narzucone rygory i
nieufna kontrola, ale taktowne porozumienie, wiara w doświadczenie, współpraca
i współżycie.
Dziecko nie jest głupie, głupców wśród nich nie
więcej niż wśród dorosłych.
Ma dziecko przyszłość, ale i ma przeszłość:
pamiętne zdarzenia, wspomnienia, wiele godzin najistotniejszych samotnych
rozważań. Nie inaczej niż my, pamięta i zapomina, ceni i lekceważy, logicznie
rozumuje – i błądzi, gdy nie wie. Rozważnie ufa i wątpi.
Dziecko jest cudzoziemcem, nie rozumie języka,
nie zna kierunku ulic, nie zna praw i zwyczajów. [...] Potrzebny przewodnik,
który grzecznie odpowie na pytanie.
Szacunku dla jego [dziecka] niewiedzy. [...]
Szacunku dla pracy poznania.
Szacunku dla niepowodzeń i łez. [...]
Szacunku dla własności dziecka i budżetu. [...]
Szacunku dla tajemnic i wahań ciężkiej pracy wzrostu.
Szacunek dla bieżącej godziny, dla dnia dzisiejszego.
Nie deptać, nie poniewierać, nie oddawać
[dziecka] w niewolę jutra, nie gasić, nie spieszyć, nie pędzić.
Dzielimy nieudolnie lata na mniej i więcej
dojrzałe; nie ma niedojrzałego dziś, żadnej hierarchii wieku, żadnych wyższych
i niższych rang bólu i radości, nadziei i zawodów.
Gdy bawię się czy rozmawiam z dzieckiem – splotły się
dwie dojrzałe chwile mojego
i jego życia...
Z tekstów różnych
Szkoła winna być kuźnicą, gdzie wykuwają się
najświętsze hasła [...] – ona najgłośniej wołać winna o prawa człowieka,
piętnować najśmielej i najbezwzględniej to, co jest w nim [życiu] zabagnionego.
Szkoła współczesna, Głos 1905, nr 19
Pewne tematy wychowawcze omawiane są chętnie i przez
licznych, inne – starannie unikane. Przyjemniej poznać, jak być powinno, niż
zwierzać się z tego, jak jest, szczególnie gdy w braku dającego się łatwo
stosować przepisu, zmuszeni jesteśmy działać niezbyt chwalebnie.
Pan był dziś taki zły, Głos Nauczycielski 1919, nr 6
Najmniejsza [...] ilość kar tam, gdzie w
fizycznie i moralnie zdrowym społeczeństwie dziecko ma pomyślne warunki bytu i
rozwoju, gdzie teren daje szerokie łożysko dla energii, inicjatywy i
twórczości, gdzie dziecko zabezpieczone jest w prawie do ruchu, posiłku,
ciepła, pracy, badania, rozrywki, okrzyku radości.
Występna kara, Opieka nad Dzieckiem 1923, nr 2
...dać dziecku całe powietrze, słońce, całą
życzliwość, jaka mu się należy, niezależnie od zasług czy win, zalet czy
przywar.
Złodziejaszek, Szkoła Specjalna 1925/26 [1926], nr 3
Jak nauczyć, że istnieją prawa, oparte na
sprawiedliwości, że na zdobycie trzeba czekać i zasłużyć? Nie wydzierać. Kiedy
tę trudną naukę zacząć?
Skarga, Wychowanie Przedszkolne 1926, nr 6
Dziecku potrzebny ruch, powietrze, światło –
zgoda, ale i coś jeszcze. Spojrzenie w przestrzeń, poczucie wolności – otwarte
okno. [...] ambicją wychowawcy być musi osiągać najpomyślniejsze wyniki drogą
najmniejszych pogwałceń praw człowieka.
Otwarte okno, Szkoła Specjalna 1926/27 [1926], nr 1
Obok obrońcy, który zna paragrafy praw pisanych,
domagam się miejsca dla wychowawcy, który zna tajemnice praw niepisanych.
Wychowawca – obrońcą, Szkoła Specjalna 1926/27
[1927], nr 2
....wzrost jest trudem, pracą i pierwszym dziecka
obowiązkiem i prawem. Cała reszta winna być tej jego świętej pracy
podporządkowana.
Wstęp do sprawozdania Towarzystwa „Pomoc dla Sierot” za rok
1927
Dziecko – już mieszkaniec, obywatel i już
człowiek. Nie dopiero będzie, a już. [...]. Lata dziecięce – to życie
rzeczywiste, nie zapowiedź.
Wstęp w: Maria Rogowska–Falska, Zakład Wychowawczy „Nasz
Dom”, 1928
Prawa dziecka, jako żywej istoty, człowieka,
niedoświadczonego pracownika.
Zasady wychowania w internatach, Szkoła Specjalna
1928/29 [1929], nr 3–4
Dziecko ma prawo nie wiedzieć, nie pamiętać, ulec
sugestiom uprzednich rozmów i własnych refleksji, [niekiedy] ma prawo świadomie
kłamać.
O bezpieczeństwo dziecka, Szkoła Specjalna 1933/34
[1933], nr 1
Kto ciekaw oryginalnych słów
Korczaka, niech sięgnie np. do "Jak
kochać dziecko" czy "Prawa dziecka do szacunku". Oto kilka cytatów z tych książek:
"Są jakby dwa życia: jedno poważne, szanowane,
drugie pobłażliwie tolerowane, mniej warte. Mówimy: przyszły człowiek, przyszły
pracownik, przyszły obywatel. [ ] Czy istnieje życia na żart? Nie, wiek
dziecięcy - długie, ważne lata żywota człowieka".
"Dziecko prosi o wskazówkę i radę. Potrzebny przewodnik, który grzecznie odpowie na pytanie”.
„Szacunku dla jego niewiedzy! [ ] dla niepowodzeń i łez [ ] dla własności dziecka [ ] dla bieżącej godziny, dla dnia dzisiejszego. Jak będzie umiało jutro, jeśli nie dajemy żyć dziś świadomym odpowiedzialnym życiem? Nie deptać, nie poniewierać, nie oddawać w niewolę jutra, nie gasić, nie spieszyć, nie pędzić".
"Dziecko prosi o wskazówkę i radę. Potrzebny przewodnik, który grzecznie odpowie na pytanie”.
„Szacunku dla jego niewiedzy! [ ] dla niepowodzeń i łez [ ] dla własności dziecka [ ] dla bieżącej godziny, dla dnia dzisiejszego. Jak będzie umiało jutro, jeśli nie dajemy żyć dziś świadomym odpowiedzialnym życiem? Nie deptać, nie poniewierać, nie oddawać w niewolę jutra, nie gasić, nie spieszyć, nie pędzić".
"Nie ma [ ] żadnych wyższych i niższych rang bólu i radości, nadziei i zawodów. Gdy bawię się czy rozmawiam z dzieckiem - splotły się dwie równie dojrzałe chwile mojego i jego życia".
"Niech dziecko grzeszy. Nie zabiegajmy o to, by każdy czyn uprzedzić, w każdym zawahaniu się natychmiast biec z pomocą. Pamiętajmy, że w momencie silnych zmagań może nas zabraknąć".
"Pozwól dzieciom szczerze zwierzać się ze swych uczuć, które nie odpowiadają uświęconym przykazaniom".
"Nie żądajmy od dzieci ani pojedynczych, ani zbiorowych poświęceń. [ ] Niech samo odkrywa powoli potrzebę, piękno i słodycz altruizmu".
